تحلیل مردم شناختی محتوای قباله های ازدواج در دوران معاصر (مطالعه موردی: تهران - دوره قاجار و پهلوی)

مطالعه حاضر با هدف تحلیل مردم شناختی محتوای قباله های ازدواج در دوران معاصر(قاجار و پهلوی) تدوین شده است. در این راستا نتایج مربوط به بررسی50 سند ازدواج و مصاحبه با افرادی که نکاح نامه آنها در دوره پهلوی ثبت شده است، با توجه به چهار نظریه ساختارگرایی، مبادله، کارکردگرایی و کنش متقابل نمادین تحلیل شدند. به استناد نظریه ساختارگرایی؛ ساخت، ترکیب خاص و همبستگی اجزاء یک مجموعه با هدف معین است که همه این اجزا در کنار هم معنی پیدا کرده و با هم در حال حرکت هستند (توسلی، 1380، 140). عقد نامه های ازد واج نیز با اجزای مختلف خود یک سند را بوجود می آورند . در دوره قاجار ساختار عقد نامه ها با توجه به طبقه اجتماعی زوجین متفاوت بوده است، در دوره پهلوی ساختار عقدنامه ها تغییر و در بین همه اقشار جامعه متحدالشکل و چاپی شده است. یکی از مهمترین عناصر نکاح نامه ها، مهریه است که میزان و اقلام آن در عقدنامه خانواده های مرفه نسبت به خانواده های طبقات پایین جامعه بیشتر بوده است. طبق نظریه مبادله، انسان در جریان مبادله نه فقط اشیا را رد و بدل می کند بلکه مجموعه ی گسترده ی از روابط فرهنگی و اجتماعی را نیز به وجود می آورد (وایزمن، 1379). بنابراین در پیوند زناشویی علاوه بر مبادله مادی که در قالب مهریه و شیر بها نمایان می شود، مبادله معنوی یعنی رشته جدیدی از والدین و خویشاوندان سببی دیگر نیز به وجود می آید. بر اساس نظریه کارکردگرایی، هر یک از اجزای فرهنگ خاصیت و فایده ای دارد وگرنه وجود نمی داشت و خاصیت آنها پاسخگویی به نیازهای فردی و جمعی است (فاضلی، 1385). در عقد نامه های دوره قاجار مردم برای نشان دادن موقعیت و مرتبه اجتماعی خود همراه با معرفی زوجین به ذکر القاب و مشاغل آنها می پرداختند که این امر کارکرد اجتماعی بالایی در آن دوره داشته است؛ حال آنکه در دوره پهلوی با حذف مشاغل و القاب در قباله ها این کارکرد اثر خود را در بین مردم از دست داد. از دیگر کارکردهای قباله های ازدواج کارکرد مذهبی آنهاست، ذکر دعا جهت تدام نسل، استفاده از احادیث و آیات قرآن و قید آن در قباله ها نشان از اعتقادات مذهبی مردم آن دوران دارد. بر اساس نظریه کنش متقابل نمادین، ارزش ها در جامعه وابسته به الگوهای کنش متقابل روزمره اجتماعی و فرآیند جامعه پذیری هستند. هر چه یک معنی در جامعه ارزش بیشتری داشته باشد، دستیابی به آن پدیده برای فرد ارزشمند تر خواهد بود (شربتیان، 1393). در دوره قاجار برای حفظ تقدس ازدواج به شکلی نمادین، قباله های ازدواج مزین به هنر تذهیب با طلااندازی و رنگ های شاد می شدند که در پس این نقوش و رنگ ها نمادها و اسراری نهفته بود که حکایت از اندیشه های عرفانی و مذهبی مردم آن دوران داشت. با این توصیف، در انجام پژوهش حاضر از روش توصیفی و تحلیل محتوا استفاده شده است و اطلاعات مورد نیاز با بهره گیری از روش مطالعه اسناد موجود در مرکز اسناد ملی ایران، کتابخانه ، اینترنت و مصاحبه جمع آوری شده است.